Tweet
Türkçemizde yazı, konuşma dilinde sıklıkla kullanılan eklerden biri de ‘ki’ ekidir. Bu işlek ekimiz söylem kurgusu
içinde çok değişik görevler alabilmektedir. Sırası ile göz atalım.
1-Yapım eki görevinde ‘ki’
Ki, yapım eki görevindeyken yer ve zaman bildiren adların (isim) kökleri ile gövdelerin çekim eki almış biçimlerine
eklenerek ‘’iyelik, içinde bulunma, aidiyet bildirme’’ gibi anlamlar yaratan sıfatlar türetir. Ünlü uyumu kuralına riayet
etmez. Son hecesinde kalın ünlü bulunan bir köke bağlanırken de aynı kalır.
Yapım eki görevindeki ‘ki’ eklendiği köke, yapım ya da çekim ekine bitişik yazılır.
Bugünki (kü) , akşamki, sabahki
-evdeki mobilya
-yukarıdaki gökyüzü
-aşağıdaki dere
-uzaktaki ev
-sahildeki çayevi
Özel adlarda, çekim eklerine gelen ‘ki’ bitişik yazılır.
Samsun + da + ki : Samsun'daki
(ö.ad) (ç.eki) (y.eki)
Enver Paşa + da + ki: Enver Paşa'daki
(özel ad) (ç.eki) (y.eki)
İngiltere + de + ki :İngiltere'deki
(özel ad) (ç.eki) (y.eki)
2-Bağlantı edatı (ilgeç) görevindeki ‘ki’
Bağlaç; söylem(cümle), söylem değerindeki söz öbekleri arasında anlam bütünlüğü yönünden bağlantı (köprü, geçiş)
sağlayan öğedir. Ki bağlacı dilimize Farsçadan girmiştir. Cümle içinde bağlaç görevi almış olan ‘ki’ ayrık yazılır.
Örnekler:
- Bana öyle kızdı ki üç gün konuşmadık.
- Deniz masmavi, durgundu. Öyle ki, bir an suda balık olmak istedim.
- O kadar güldü ki gözlerinden yaş geldi.
- O kadar sevinmiştim ki yüreğim duracak sandım.
Bağlaç görevindeki ‘ki’ bazı durumlarda ‘kalıp’ biçiminde karşımıza çıkar. Bu kalıplar oldukları gibi kullanılırlar.
"şöyle ki, madem ki , yeter ki, meğer ki, demek ki, oysa ki, vb "
Kullanıma birkaç örnek verelim:
- Davacı bu savında içten değildir, şöyle ki:
- Madem ki gidiyorsun...
- Ben her şeye razıyım, yeter ki sen gel!
- İnsan aklı bu soruya yanıt bulacaktır, meğer ki doğma ve nas ile iğfal edilmemiş olsun.
- Bana memleketimi soruyordu, demek ki soyumu irdeliyormuş.
- Ben, kişiliğine, bilgisine saygı duyuyordum; oysa ki boşmuş.
Bağlaç kalıplarının bitişik yazılan bazı alalı(istisnalı)durumları da vardır.
Belki, halbuki, sanki, çünki (ü) bunlara örnektir. Bu kalıpların neden, nasıl bu şekilde oluştukları bilinmemektedir.
3-İlgi zamiri (adılı) görevindeki ‘ki’
Zamirler; kendileri isim olmadıkları halde, cümle içinde ismin yerini tutan dil öğeleridir.
Ek hâlinde kullanılan tek zamir ise ‘ki’ dir
Bir cümle kurgusu oluşurken bazı öğelerin anlamı bozmayacak biçimde ‘söylem dışı’ bırakılmasına ‘düşüm kuralı’
denmektedir. ‘ki’ zamiri bu görevi üstlenecek şekilde sıkça kullanılır, şöyle ki:
-Arabam arıza yapınca, babamın arabasını aldım.
-Arabam arıza yapınca, babamınkini aldım.
Örnekte dikkat edilirse, ilk söylemdeki ‘arabasını’ sözü, yerini ikinci söylemdeki ‘ki’ zamirine bırakmış, düşmüştür.
Anlamda bir eksilme, sapma olmamıştır.
-Şimdi de mutluyum dostum, borcumdan hoşnutum. Çünkü kesintisiz bir borç benim borcum, yalnız ödenir, hiç bitmez.
-Şimdi de mutluyum dostum, borcumdan hoşnutum. Çünkü kesintisiz bir borç benimki, yalnız ödenir, hiç bitmez.
-Bu benim balonum, senin balonunu Ayşe aldı.
-Bu benim balonum, seninkini Ayşe aldı.
Bu iki örnekte de aynı durumu görüyoruz: İlk cümledeki ‘borcum’ sözü, ikinci cümlede yerini ‘ki’ ekine bırakarak düşmüştür.
Anlamda bir eksilme, bozulma olmamıştır. Son örnekte ‘balon’ sözcüğü yerini ‘ki’ ekine bırakarak düşmüştür.
‘Ki’ eki kullanarak yeni bilgi taşımayan gereksiz sözcük tekrarlarından kaçınıp cümleyi sıkıcı olmaktan kurtarabiliriz. Böylece
sade ve akıcı bir üslup elde edebiliriz. Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece ‘ki’ şekli vardır:
‘Ki’ , kimi zaman çekim eklerine gelerek tıpkı bir soru adılı gibi görev yapar; cümleye(genel olarak yardımcı cümleye) soru
anlamı yükler. Soru adılı görevi yüklenmiş olan ‘ki’ bitişik yazılır; amaç pekişsin diye ‘?’ eklenir.
Aşağıda bu kullanımın örnekleri verilmiştir.
- Bilgekurt ile çoktandır görüşemedik, şimdi neredeki?
Bu tümcenin en sonunda yer alan ‘ki’ soru adılı görevindedir.
- Gurbetten geleli akrabaları dolaşıyor, bu gece kimin evindeki?
- Ömrü biten, sırası gelen göçüp gidiyor; yalan dünya kime kaldıki?
- Ekonomimiz çöküyormuş! Ülke bir satıcı varsıllığına teslim. Gübreyi bile dışarıdan alıyoruz.
Biz ne zaman iyi oldukki?
4-Şüphe veya pekiştirme öğesi görevindeki ‘ki’
Bu kullanım özelliği Türkçemizin öteki dünya dillerinde bulunmayan bir yanını yansıtır. Şimdi vereceğimiz örnekleri
dikkatle okuyunuz!
-Üniversite sınavında başarılı olamadı. Sorarsanız ‘sorular zordu’ diyecektir. Zor sorular çok çalışarak kolaylaşır, bu
bir mazeret değil. Ama hiç çalışmadı ki!
-Kadersiz yavru…Her baş belası ona çattı. Annesi, kardeşleri sobadan zehirlendiler; kendisi canını zor kurtardı. O zaten
hiçbir zaman gülmedi ki!
-Hava kararmaya yüz tuttu, akşam ezanı okundu mu ki?
Sağlıcakla kalınız…
30.04.2015
Şaman TÜRKSOY
içinde çok değişik görevler alabilmektedir. Sırası ile göz atalım.
1-Yapım eki görevinde ‘ki’
Ki, yapım eki görevindeyken yer ve zaman bildiren adların (isim) kökleri ile gövdelerin çekim eki almış biçimlerine
eklenerek ‘’iyelik, içinde bulunma, aidiyet bildirme’’ gibi anlamlar yaratan sıfatlar türetir. Ünlü uyumu kuralına riayet
etmez. Son hecesinde kalın ünlü bulunan bir köke bağlanırken de aynı kalır.
Yapım eki görevindeki ‘ki’ eklendiği köke, yapım ya da çekim ekine bitişik yazılır.
Bugünki (kü) , akşamki, sabahki
-evdeki mobilya
-yukarıdaki gökyüzü
-aşağıdaki dere
-uzaktaki ev
-sahildeki çayevi
Özel adlarda, çekim eklerine gelen ‘ki’ bitişik yazılır.
Samsun + da + ki : Samsun'daki
(ö.ad) (ç.eki) (y.eki)
Enver Paşa + da + ki: Enver Paşa'daki
(özel ad) (ç.eki) (y.eki)
İngiltere + de + ki :İngiltere'deki
(özel ad) (ç.eki) (y.eki)
2-Bağlantı edatı (ilgeç) görevindeki ‘ki’
Bağlaç; söylem(cümle), söylem değerindeki söz öbekleri arasında anlam bütünlüğü yönünden bağlantı (köprü, geçiş)
sağlayan öğedir. Ki bağlacı dilimize Farsçadan girmiştir. Cümle içinde bağlaç görevi almış olan ‘ki’ ayrık yazılır.
Örnekler:
- Bana öyle kızdı ki üç gün konuşmadık.
- Deniz masmavi, durgundu. Öyle ki, bir an suda balık olmak istedim.
- O kadar güldü ki gözlerinden yaş geldi.
- O kadar sevinmiştim ki yüreğim duracak sandım.
Bağlaç görevindeki ‘ki’ bazı durumlarda ‘kalıp’ biçiminde karşımıza çıkar. Bu kalıplar oldukları gibi kullanılırlar.
"şöyle ki, madem ki , yeter ki, meğer ki, demek ki, oysa ki, vb "
Kullanıma birkaç örnek verelim:
- Davacı bu savında içten değildir, şöyle ki:
- Madem ki gidiyorsun...
- Ben her şeye razıyım, yeter ki sen gel!
- İnsan aklı bu soruya yanıt bulacaktır, meğer ki doğma ve nas ile iğfal edilmemiş olsun.
- Bana memleketimi soruyordu, demek ki soyumu irdeliyormuş.
- Ben, kişiliğine, bilgisine saygı duyuyordum; oysa ki boşmuş.
Bağlaç kalıplarının bitişik yazılan bazı alalı(istisnalı)durumları da vardır.
Belki, halbuki, sanki, çünki (ü) bunlara örnektir. Bu kalıpların neden, nasıl bu şekilde oluştukları bilinmemektedir.
3-İlgi zamiri (adılı) görevindeki ‘ki’
Zamirler; kendileri isim olmadıkları halde, cümle içinde ismin yerini tutan dil öğeleridir.
Ek hâlinde kullanılan tek zamir ise ‘ki’ dir
Bir cümle kurgusu oluşurken bazı öğelerin anlamı bozmayacak biçimde ‘söylem dışı’ bırakılmasına ‘düşüm kuralı’
denmektedir. ‘ki’ zamiri bu görevi üstlenecek şekilde sıkça kullanılır, şöyle ki:
-Arabam arıza yapınca, babamın arabasını aldım.
-Arabam arıza yapınca, babamınkini aldım.
Örnekte dikkat edilirse, ilk söylemdeki ‘arabasını’ sözü, yerini ikinci söylemdeki ‘ki’ zamirine bırakmış, düşmüştür.
Anlamda bir eksilme, sapma olmamıştır.
-Şimdi de mutluyum dostum, borcumdan hoşnutum. Çünkü kesintisiz bir borç benim borcum, yalnız ödenir, hiç bitmez.
-Şimdi de mutluyum dostum, borcumdan hoşnutum. Çünkü kesintisiz bir borç benimki, yalnız ödenir, hiç bitmez.
-Bu benim balonum, senin balonunu Ayşe aldı.
-Bu benim balonum, seninkini Ayşe aldı.
Bu iki örnekte de aynı durumu görüyoruz: İlk cümledeki ‘borcum’ sözü, ikinci cümlede yerini ‘ki’ ekine bırakarak düşmüştür.
Anlamda bir eksilme, bozulma olmamıştır. Son örnekte ‘balon’ sözcüğü yerini ‘ki’ ekine bırakarak düşmüştür.
‘Ki’ eki kullanarak yeni bilgi taşımayan gereksiz sözcük tekrarlarından kaçınıp cümleyi sıkıcı olmaktan kurtarabiliriz. Böylece
sade ve akıcı bir üslup elde edebiliriz. Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece ‘ki’ şekli vardır:
‘Ki’ , kimi zaman çekim eklerine gelerek tıpkı bir soru adılı gibi görev yapar; cümleye(genel olarak yardımcı cümleye) soru
anlamı yükler. Soru adılı görevi yüklenmiş olan ‘ki’ bitişik yazılır; amaç pekişsin diye ‘?’ eklenir.
Aşağıda bu kullanımın örnekleri verilmiştir.
- Bilgekurt ile çoktandır görüşemedik, şimdi neredeki?
Bu tümcenin en sonunda yer alan ‘ki’ soru adılı görevindedir.
- Gurbetten geleli akrabaları dolaşıyor, bu gece kimin evindeki?
- Ömrü biten, sırası gelen göçüp gidiyor; yalan dünya kime kaldıki?
- Ekonomimiz çöküyormuş! Ülke bir satıcı varsıllığına teslim. Gübreyi bile dışarıdan alıyoruz.
Biz ne zaman iyi oldukki?
4-Şüphe veya pekiştirme öğesi görevindeki ‘ki’
Bu kullanım özelliği Türkçemizin öteki dünya dillerinde bulunmayan bir yanını yansıtır. Şimdi vereceğimiz örnekleri
dikkatle okuyunuz!
-Üniversite sınavında başarılı olamadı. Sorarsanız ‘sorular zordu’ diyecektir. Zor sorular çok çalışarak kolaylaşır, bu
bir mazeret değil. Ama hiç çalışmadı ki!
-Kadersiz yavru…Her baş belası ona çattı. Annesi, kardeşleri sobadan zehirlendiler; kendisi canını zor kurtardı. O zaten
hiçbir zaman gülmedi ki!
-Hava kararmaya yüz tuttu, akşam ezanı okundu mu ki?
Sağlıcakla kalınız…
30.04.2015
Şaman TÜRKSOY
Yorum