Tweet
GİRİŞ
Türkçe, Ural-Altay Dil Ailesi’nin Altay öbeğine bağlıdır. Ural - Altay Dilleri arasında ünlü uyumu, sondan eklilik,
cümle kurma mantığı ile öğe sıralaması, (özne-nesne-yüklem) kelimelerin cinsiyetsiz (eril-dişil) olması gibi
ortak özellikler vardır.
Moğolca, Fince, Macarca, biraz farklı olan Korece ile Japonca da bu dil ailesinin üyeleridirler. Akraba dilleri
konuşan uluslar arasında uzak veya yakın bir soy birliği bulunabileceği düşünülmektedir.
Bitişken (sondan ekli) dillerde sözcükler, birbirinden kolayca ayırt edilebilen kökler ile eklerden oluşurlar.
Ekler; köklerden yeni anlam yüklenmiş sözcükler türettikleri gibi kimi zaman sözcüğü geçici durumlara da
sokabilirler. Bu yüzden eklerin görevleri ve kullanım amaçları yazılışlarına büyük etki yapar.
Türkçedeki ekler ‘çekim ekleri’ ve ‘yapım ekleri’ olmak üzere iki ana kısma bölünürler.
Çekim ekleri, ad(isim)çekim ekleri, eylem(fiil)çekim ekleri olarak ikiye ayrılırlar.
Köklere eklenerek yeni anlamlı sözcükler türeten yapım ekleri ise çok çeşitli olup ayrı bir incelemeye
konudur.
Dilbilgisi(gramer)eksikliğinden kaynaklanan yazım yanlışlarının büyük bölümü eklerin kullanımında göze çarp-
maktadır. Bu yazıda ‘de, da’ eklerinin kullanım şekilleri hakkında bilgi vermeye çalışacağım.
‘DA,DE’ EKLERİNİN GÖREV ALANLARI
‘De ile Da’ ekleri dilimizde üç ayrı görevde kullanılırlar:
1-Çekim eki olarak,
2-Yapım eki olarak,
3-Bağlaç olarak.
1-Beş adet olan ad çekim eklerinden biri ünlü(sesli) uyumu kuralına göre ‘de’ ya da ‘da’ olarak kullanılan
ektir. Adlara eklenerek yer, durum belirten anlamlar katarlar.
Örnek:
ev + de :evde köy + de :köyde
(kök) (ek) (kök) (ek)
okul + da ağaç + da
(kök) (ek) (kök) (ek)
Ad çekim eki olarak kullanıldığında ‘de,da’ eklendiği sözcüğe bitişik yazılır.
Özel adlara gelen ‘de,da’ çekim ekleri ise kesme işareti ile ayrılarak yazılır.
Örnekler:
İstanbul'da bir güzel, İstanbul kadar güzel.
Annem,kardeşlerim Kayseri'de yaşıyorlar.
Bu yazım kuralının bir istisnası vardır. Bir özel isimden başka bir özel isim türetilmiş ise, bu yeni sözcüğe
eklenen çekim ekleri ayrık değil, bitişik yazılır.
Örnek: Türk(özel isim) sözüne, ‘çe’ yapım eki getirilerek ‘Türkçe’ özel adı türetmiştir. Bu özel isime
‘de,da,den,dan’ gibi çekim ekleri getiriliyor ise bu ekler bitişik yazılırlar.
TÜRK+çe+de:Türkçede
Türkçe’den Almanca'ya değil,
Türkçeden Almancaya şeklinde yazılır.
2-Doğadaki seslerin ‘taklit’ edilmesi ile oluşturulmuş adlardan eylem (fiil) türeten en işlek (sıklıkla
kullanılan) ekler, ‘de,da’ yapım ekleridir.
Örnek:
Kütür + de + mek Tıkır + da + mak Horul + da +mak
(kök) (ek) (mastar) (kök) (ek) (mastar) (kök) (ek) (mastar)
Yapım eki görevindeki ‘de,da’ eklendiği köke bitişik yazılır.
3-Da, de ekleri bazen ‘bağlaç’ görevinde kullanılabilirler. ‘dahi’ anlamındaki bu ekler istisnasız olarak
ayrık yazılırlar. Da, de bağlacının bulunma durumu hal eki olan -de, -da, -te, -ta ile hiçbir ilgisi yoktur.
Kendisinden önceki kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar: Bağlaç görevindeki da,
de hiçbir zaman ta, te biçiminde yazılmaz.
Örnek:
Babamgil Ankara'da yaşıyorlar. Okulum bittiğinde ben de Ankara'da yaşayacağım.
Bu cümledeki ‘de,da’ eklerine dikkat edilirse:
Birinci ‘da’ özel isime gelen çekim ekidir, kesme işareti kullanılarak yazılmıştır. İkinci ‘de’ yapım ekidir,
bitişik yazılmıştır. Üçüncü ‘de’, ‘dahi’ anlamında bir bağlaçtır, ayrık yazılmıştır. Dördüncü ‘da’ çekim ekidir,
özel ada getirildiği için kesme işareti kullanılarak yazılmıştır.
02.04.2015
Şaman TÜRKSOY
Yorum